بسمه تعالی

اخلاق در سیاست شماره ۷

فرهنگ تملّق و چاپلوسی:

بدون شک یکی از نشانه های رشد و تعالی جامعه، وجود و حاکمیّت فرهنگ عزّت­نفس، مناعت­طبع، حقّ­بینی و حقیقت­محوری، واقع­بینی، نقّادی، شهامت و شجات است. چنانکه علامت انحطاط و ابتذال فرهنگی جامعه، گسترش روحیه حقارت، ذلّت­پذیری، قدرت­محوری، چاپلوسی، تملّق و مداحّی می­باشد.

در جامعه ای که تمامی گویندگان، نویسندگان، اربابان جرائد و مدیران تریبون­ها، سخن و نوشتار خود را با مدح و ثنای اولیاء امور و صاحبان منصب و قدرت و یا دارندگان ثروت و موقعیّت اجتماعی، آغاز کرده و به پایان می­رسانند، و همواره در راستای جلب رضایت و تأمین منویّات آنان، حرکت می­کنند، در آن جامعه، کمترین نشانه­ای از عزّت و سربلندی، شرافت و بزرگواری، فضائل و کمالات انسانی و الهی مشاهده نمی­شود، بلکه چنین مجتمعی در حضیض انحطاط، سقوط و ابتذال به سر می­برد.

نفاق پروری:

در جامعه ای که فرهنگ تملّق و چاپلوسی و مدح و ثنای اربابان قدرت و منصب حاکم است، اکثر مردم برای امرار معاش و ادامه زندگی خویش ناچارند خواسته یا ناخواسته به چاپلوسی و دریوزگی تن دهند و فرصت­طلبان از این فضا نهایت بهره­برداری را کرده و شبانه­روز به تملّق و چاپلوسی، تعریف و تمجید مسئولان می­پردازند، و از این پلّکان مناسب به مقامات و درجات بالا دست یافته و ثروت­های کلان به تیول خود در می­آورند. یکی از خواّص و لوازم لاینفک چنین جامعه­ای، رشد و گسترش فرهنگ نفاق و دورویی و کساد شدن بازار صداقت، راستی و اخلاص است. چرا که اولیاء امور با چنین فضیلت اخلاقی نسبتی و گرایشی ندارند. از این رو، هر که بخواهد در جامعه بماند و از او نام و عنوانی مطرح شود و به نان و نوایی برسد، چاره­ای جز دعاگو بودن و مدح و ثنای مسئولان ندارد. و جالب آنکه به مجّرد افول کردن ستاره اربابان قدرت، تمامی متملّقان و فدویان و صاحبان منصب، راه بازگشت را پیموده و به سرعت در جرگه منتقدان و مخالفان مسئولان در می­آیند و اسرار پنهان و ناگفته­های دوران سیاه و تاریک حاکمیّت آنان را بازگو می­نمایند.

ارکان فرهنگ چاپلوسی:

چنین فرهنگ و فضای فرهنگی–سیاسی جامعه دارای ارکان و شاخصه­هایی است:

• قدرت­پرست بودن، منیّت و انیّت مسئولان، و اینکه دوست دارند دیگران آنان را بستایید و سر به آستان آن­ها بسایند، و سرچشمه چنین روحیه­ای عقده حقارت و خود کم­بینی است که صاحب آن، می­خواهد از طریق شنیدن مدح و ثنا و چاپلوسی و تملّق، آن کمبودهای روانی و ذاتی خود را جبران کند، و در خویشتن، فضائل و کمالات تخیّلی و ادعایی به وجود آورد. و لذا هرچه مدح و ثنا قویّ­تر و پرمحتواتر باشد، از آن بیشتر شاد و خشنود می­شود و هرآنچه اغراق آمیزتر باشد و غلّو و بزرگنمایی فزونتر در آن موجود باشد، بیشتر احساس بزرگی، کمال، فضیلت و عظمت می­کند. و چنین فرد بی­شخصیت و بی­فضیلتی، هرگز از مدح و ثنا و غلّو و اغراق، اشباع نشده و مانع افزایش و ارتقاء آن نمی­گردد، و اگر او را تا حدّ اولیاء الهی بالا ببرند، هنوز احساس کمبود می­کند، چنانچه او را در حّد عصمت، امامت و نبّوت قرار دهند، شاید باز در خود احساس نقصان می­نماید، و اگرصفات و خصوصیات آفریدگار را به او نسبت دهند، شاید تا حّدی راضی ­شود.

در تاریخ می­خوانیم که فرعون، خود را هدایتگر جامعه بشری معّرفی کرد، سپس عنوان «رّب اعلی» بر خود نهاد و سرانجام، رسماً اعلام کرد که «من به جز خود الهی را نمی­بینیم».

• فقدان ارزش، فضیلت و شخصیت ذاتی در ثناگویان، مداحّان و چاپلوسان، چرا که در صورت وجود عزّت، شرافت و کرامت ذاتی، هرگز حاضر به ذلّت­پذیری، خواری و حقارت نمی­شوند، و زندگی مقتصدانه و گمنامی و انزوای توام با سربلندی و بزرگی را بر زندگی مرفّه و اشرافی، صاحب الاف و الوف شدن، و بر پست و مقام دنیوی تکیه زدن، در عین ذلّت و خواری، دریوزگی و حقارت، ترجیح می­دادند.

ثمرات تلخ چاپلوسی:

پیدایش و گسترش فرهنگ تملّق و چاپلوسی و مدح و ثناگویی مسئولان، آثار سوء، ثمرات تلخ، بلکه خسارات و فجایع جبران­ناپذیری را برای جامعه در بر خواهد داشت و از آن جمله:

الف: پنهان ماندن نواقص و ضعف­های مسئولان و گسترش و افزایش فوق­العاده آن، به دلیل طرح نشدن و از بین رفتن روحیه نقّادی و نقدپذیری.

ب: مبتّلا شدن مسئولان به کبر، غرور، خودپسندی، خودمحوری، و وارد شدن در عالم تخیّل و توهّم که همه خوبی­ها، کمالات، حقایق را در انحصار خود قرار داده و هرکس کمترین شک و تردید یا نقد و اعتراض به آنان داشته باشد، او را باطل محض، منحرف، کافر، مفسد و واجب­القتل و مهدورالمال می­دانند.

ج:گسترش و حاکمیت فرهنگ نفاق و دورویی، و از میان رفتن صداقت، خلوص، وفا و صمیمیت.

د: رخت بربستن همه کمالات، فضیلت­ها از چنین جامعه و ملّت.

ه: و در نتیجه، در سراشیبی سقوط و انحطاط قطعی و حتمی قرار گرفتن آن ملّت و حکومت می­باشد.

پیشوایان دین و تملّق و چاپلوسی:

• از امیرمومنان علی(ع): «از تملّق و چاپلوسی بپرهیز زیرا این صفت از ویژگی­های ایمان نیست». (غررالحکم)
• از همان حضرت: «چاپلوسی از اخلاق پیامبران نمی­باشد». (همان)
• از آن حضرت: «چاپلوسی و حسادت به جز در طلب علم، از اخلاق مومن نیست». (کنزالعمّال خ ۲۹۳۶۴ و تحف­العقول ۱۴۷)
• از همان حضرت: «تعریف و ستایش از حدّ استحقاق، تملّق است و کمتر از آن ستم و حسادت». (نهج البلاغه حکمت ۳۴۷)
• باز از آن حضرت: «ستایش زیاد چاپلوسی است، در انسان کبر و غرور ایجاد می­کند. (غررالحکم)
• از همان حضرت: «کسی تو را دوست می­دارد که با تو تملّق و چاپلوسی نمی­کند، و کسی که تو را ستایش می­کند، از تو شنوایی ندارد.» (همان)
• و از آن حضرت: «ریاکار؛ بی شرم، نفهم، چاپلوس و بدبخت است». (همان)
• مردی از امام حسن مجتبی(ع) خواست که در سفر همراه او باشد، امام(ع) فرمود: «باید از اینکه مرا ستایش کنی بپرهیزی چون من نسبت به خودم آگاهتر می­باشم، و از اینکه مرا تکذیب کنی، چون در آن صورت رأی و نظری نخواهم داشت، و یا آنکه نزد من غیبت کسی بنمایی! آن مرد گفت: آیا اجازه می­دهید من مرخّص شوم؟ فرمود: آری اگر می­خواهی. (تحف­العقول ۱۷۰)
• از امیرمومنان علی(ع): «کسی که دوست خود را نصیحت نکند، دوستی او خالص نیست». (قصارالجمل ۲/۲۶۱)
• از امام جواد(ع): «هر مومنی نیازمند به سه امر است: توفیق الهی، واعظ درونی و پذیرش نصیحت کننده». (همان)
• از پیامبر گرامی اسلام(ص): «خاک به روی چاپلوسان و ستایشگران بپاشید». (سفینه­البحار)
• پیامبر اکرم(ص) در وصیت خود فرمود: «ای علی؛ هرگاه در حضور تو، کسی مدح و ثنا کند تو را، بگو: خداوندا مرا از آنچه گمان می­کنند بهتر قرار بده و آنچه را نمی­دانند بیامرز و از آنچه درباره من می­گویند مرا مواخذه نفرما». (تحف­العقول صفحه ۱۷)
• همان حضرت فرمود: «انسان ریاکار و فریبکار سه نشانه دارد: در حضور افراد تملق و چاپلوسی می­کند، و در غیاب آن­ها بدگویی می­نماید و هنگام وارد شدن مصیبت، آنان را شماتت می­کند». (همان ۱۶)
• علی(ع): «با من مانند صحبت کردن با ستمگران سخن نگویید و از من پنهان کنید چیزهایی را که از آن­ها پنهان می­دارید. و با من به صورت ساختگی و ریاکارانه رفتار نکنید».
• هنگامی که در مسیر شام، دهقانان انبار به استقبال امیرالمومنین(ع) آمده و شادی و پایکوبی کردند، فرمود: «این چه کاری است که می­کنید؟ گفتند: این رسم ما در برابر مسئولان و بزرگان است. فرمود: به خدا سوگند، چیزی که سختی دارد و در پی آن عقاب است، چه کار زیانبار، و راحتی که به دنبال آن دوری از آتش است، چه سودبخش است». (نهج­البلاغه حکمت ۳۷)

سیره عملی پیشوایان دین:

در زندگی نورانی و پربرکت رسول اکرم(ص) و ائمه طاهرین(ع) هیچگونه اثری از چاپلوسی، تملّق و ستایشگری مشاهده نمی­شود، بلکه همواره در برابر چنین افرادی با شدّت برخورد می­کردند و پیوسته مردم را به حفظ و حراست از عزّت، سربلندی، کرامت نفس، توصیه می­فرمودند. ما در اینجا به چند نمونه اکتفاء می­کنیم:

برخورد پیامبر (ص)با پای­بوسی:

ابوذر غفاری ره می­گوید: «روزی دیدم سلمان و بلال وارد بر پیامبر می­شدند. سلمان، خود را به روی پای آن حضرت انداخت و شروع کرد آن را بوسیدن، پیامبر(ص) او را از این کار نهی کرد، و سپس فرمود: ای سلمان! با من رفتاری که عجم­ها نسبت به سلاطین خود می­کنند، انجام ندهید، من بنده­ای از بندگان خدا هستم، می­خورم آنچنان که سایر بندگان می­خورند، می­نشینم آنچنان که سایر بندگان می­نشینند». ( بحار ۷۶/۶۳)

دنیا­پرست تو را نصیحت نمی­کند:

در روایتی آمده است که «منصور دوانیقی نامه­ای به عبدالّله پسر امام جعفر صادق(ع) نوشت که چرا مانند سایر مردم به زیارت ما نمی­آیی؟ عبدالّله در پاسخ گفت: ما چیزی از دنیا نداریم که برای از دست دادن آن از تو بترسیم، و نزد تو چیزی از آخرت وجود ندارد که بدان امیدوار باشیم! منصور جواب داد: ای عبدالّله! بیا با ما باش تا ما را نصیحت کنی، عبدالّله گفت: کسیکه دنیا را می­خواهد تو را نصیحت نمی­کند و کسی که آخرت را می­خواهد با تو همراه نمی­شود. (المنهج القویم لتعلم لغه القرآن الکریم ۳۹)

تواضع و فروتنی پیامبر (ص):

مرحوم صدوق از امام رضا(ع) نقل می­کند که پیامبر(ص) فرمود: «من تا هنگام مرگ از پنج چیز دست برنمی­دارم: روی زمین با بردگان غذا خوردن، بر الاغ سوار شدن، و بز را با دست خود دوشیدن و لباس پشمینه پوشیدن و به کودکان سلام کردن، تا آنکه بعد از من سنّت شود». (سنن النبی(ص) علامه طباطبائی ۴۲)

نمی­گذاشت کسی پیاده باشد و او سواره:

در کتاب مکارم­الاخلاق آمده است که رسول خدا(ص) هنگامی که سواره بود، نمی­گذاشت کسی پیاده با آن حضرت حرکت کند، یا او را با خود سوار می­کرد و چنانچه قبول نمی­کرد، می­فرمود: تو جلوتر برو در فلان جا منتظر من باش». (همان ۵۰)

مرگ بهتر از ذلّت است:

امیرمومنان علی(ع): مرگ، بهتر از تن به ذلّت دادن و به اندک ساختن بهتر از دست نیاز به سوی مردم داشتن است. اگر به انسان نشسته در جای خویش چیزی ندهند، با حرکت و تلاش، نیز نخواهند داد …» (نهج البلاغه حکمت ۳۹۶)

دستبوسی و پای­بوسی:

اگر چه در میان بعضی اقوام و ملل مانند ایرانیان قدیم پای­بوسی و دستبوسی سلاطین و پادشاهان مرسوم بوده است و دستبوسی علما و روحانیت نیز، عادتی است در بین دینداران سنتّی، ولکن در مورد پای­بوسی چون در تلقّی عرفی از این عمل، نوعی کرنش و خضوع در حدّ ذلّت و خواری است، برای احدی حتّی پیامبران و ائمه هدی(ع) جایز نیست، همانطور که در روایت سابق از پیامبر(ص) نقل کردیم که سلمان و بلال را به شدّت از این عمل نهی فرمود.

امّا دستبوسی، نسبت به اربابان قدرت و مسئولیّت، چون هیچگونه توجیهی به جز خضوع در برابر قدرت و مکنت آنان ندارد، آن هم قطعاً جایز نیست زیرا مستلزم ذلّت و خواری انسان می­باشد، و امّا در مورد علمای اسلام و سادات و به طریق اولی پیامبر اکرم(ص) و ائمه هدی(ع)، در میان علماء مورد بحث است که ما نقل مرحوم محدّث قمی اکتفا می­کنیم:

«از موسی بن جعفر(ع)، نقل شده است که نباید سر و دست کسی را بوسید مگر رسول خدا(ص) یا کسی که به قصد رسول خدا بوسیده شود، در تبیان آمده است که «من ارید به رسول الله(ص)» مقصود ائمه(ع) است اجماعاً و امّا غیر آن­ها از سادات و علماء مورد اختلاف است. هر چند کسی که فتوا به حرمت بدهد را ندیدم، و بعض محققین گفته­اند: شاید مراد از «من ارید به رسول­الله(ص)»، ائمه معصومین(ع) باشد چنانکه از حدیث آتی استفاده می­شود، و احتمال دارد شامل علماء بالله که عامل به علم خود بوده و مردم را هدایت می­کنند و قول آنان با فعل آن­ها مطابقت دارد، بشود. چون علماء حقّ، وارثان انبیاء می­باشند، پس بعید نیست که داخل دائره «من ارید به رسول­الله(ص)» بشوند … و از علی بن مزید صاحب سابری نقل شده است که وارد شدم بر امام صادق(ع)، و دست او را گرفته و بوسیدم، آن حضرت فرمود: بدان که این کار صحیح نیست مگر در مورد پیابمر (ص) یا وصّی او، این دلالت می­کند بر ممنوع بودن بوسیدن دست غیر از معصومین(ع)، ولکن این خبر با اینکه مجهول است، صراحت در حرمت نداشته و ظاهر آن کراحت این عمل می­باشد». (سفینه البحار ۲/۴۰۳)

چنانکه گفته شد، این سنّت بین مردم و سلاطین بوه است،

فردوسی می­گوید: «چو نزدیک شد رستم شیرزاد       برفت و روان دست او بوسه داد»

و «بپرسید و بر دست او بوسه داد     ز دیدار آن خوب رخ گشت شاد»

سعدی می­گوید: «اگر بوسه بر خاک مردان زنی   به مردی که پیش آیدت روشنی»

و صائب می­گوید:

«دست و پای باغبان بوسیدن از دون همتی است سعی کن تا با کلید، این در برویت وا شود».

علی (ع) و ستایشگران:

روزی، گروهی از مردم در حضور امیرمومنان(ع) از او مدح و ستایش کردند، آن حضرت فرمود: «بارخدایا تو مرا از خودم بهتر می­شناسی، و من خود را بیشتر از آنان می­شناسم، خدایا مرا از آنچه اینان می­پندارند نیکوتر قرار ده، و آنچه را که نمی­دانند بیامرز». (نهج البلاغه حکمت ۱۰۰)

همان حضرت در هنگام ورود به مدائن، آنگاه که جماعتی از مردم اطراف مرکب آن حضرت به خوشحالی و پایکوبی پرداختند، فرمود: بروید، این کار شما باعث ذلّت و حقارت شما و کبر و نخوت مسئولان خواهد شد».

امام خمینی ره و ستایشگران:

رهبر کبیر انقلاب اسلامی بارها نسبت به اظهار چاپلوسی و تملّق و یا مداحّی و ثناگویی و یا اغراق و مبالغه در مورد خود ابراز نگرانی و ناخرسندی می­کرد، از آن جمله:

• به نقل یکی از نزدیکان امام، روزی در ملاقات مدیران صدا و سیما به آنان گفت: «این چه کاری است که هر وقت رادیو و تلویزیون را روشن می­کنند، اسم من و اخبار مربوط به من در صدر اخبار گفته می­شود؟ شما به اهمیّت موضوع توجّه کنید نه به اشخاص و شخصیت­ها».
• وقتی به ایشان گفته شد، فلانی شما را قبول ندارد! فرمود: «چه اشکالی دارد، مگر من از اصول دین هستم که باید همه مرا قبول داشته باشند!»
• هنگامی که مرحوم فخرالدین حجازی، در حضور امام، سخنرانی اغراق­آمیزی کرد، امام بلافاصله در سخنرانی خود ضمن تعریف و تجلیل از ایشان، نسبت به اغراق کردن در مورد خویش از وی گله کرد.
• امام شنید که برخی گویندگان و نویسندگان، او را با پیامبر(ص) و ائمه و طاهرین(ع) مقایسه کرده و آیات و روایاتی که در مورد آنان است را به او تطبیق می­کنند، باز اظهار نارضایی کرده و رسماً آن را مردود دانست.